• ochrona granicy państwowej,
• organizacja i dokonywanie kontroli ruchu granicznego,
• rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw i wykroczeń, a także ściganie ich sprawców (w ramach określonych ustawą),
• zapewnienie bezpieczeństwa w komunikacji międzynarodowej,
• gromadzenie i przetwarzanie informacji z zakresu ochrony granicy państwowej i udostępnianie ich właściwym organom państwowym,
• ochrona granicy państwowej w przestrzeni powietrznej oraz sprawowanie nadzoru nad eksploatacją polskich obszarów morskich, a także nad przestrzeganiem przez statki przepisów obowiązujących na tych obszarach,
• zapobieganie przemieszczaniu (bez wymaganego zezwolenia) przez granicę państwową środków odurzających, substancji psychotropowych, a także broni, amunicji i materiałów wybuchowych,
• zapobieganie transportowaniu (bez wymaganego zezwolenia) przez granicę państwową odpadów, szkodliwych substancji chemicznych, materiałów jądrowych i promieniotwórczych,
• zapobieganie zanieczyszczaniu wód granicznych.
Powyższe zadania Straży Granicznej zostały rozszerzone zmianą do ustawy o Straży Granicznej z dnia 13 kwietnia 2007, w związku z wejściem Polski do strefy SCHENGEN
W rezultacie powstały nowe funkcje, polegające przede wszystkim na zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także zwalczaniu korupcji związanej z wykonywaniem zadań przez funkcjonariuszy i pracowników Straży Granicznej. W związku ze zniesieniem kontroli na granicach Polski zadania Straży Granicznej rozszerzają się o ochronę przed przestępczością szlaków komunikacyjnych o szczególnym znaczeniu międzynarodowym. Drogi oraz dworce autobusowe i kolejowe kontrolują specjalnie utworzone mobilne jednostki Straży Granicznej.
Układ z Schengen to porozumienie znoszące kontrolę osób przekraczających granice pomiędzy państwami członkowskimi układu. Jego celem jest wzmocnienie współpracy w zakresie bezpieczeństwa i polityki azylowej. Obowiązuje on również przy współpracy przygranicznej.
Porozumienie zostało zawarte w miejscowości Schengen w Luksemburgu 14 czerwca 1985 roku76. Podpisały je rządy krajów Unii Gospodarczej Beneluksu (Holandia, Belgia, Luksemburg), Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej, poza wspólnotowym porządkiem prawnym. Według Układu kontrola na wspólnych granicach miała być znoszona stopniowo (tak zwany Schengen I). Od 1986 roku przeprowadzano tylko kontrolę wzrokową w stosunku do pojazdów (przekraczały one granicę jedynie ze zmniejszoną prędkością).
Aktem wykonawczym do Układu z Schengen jest Konwencja Wykonawcza do Układu z Schengen, podpisana w 1990 roku. Ustanawia ona jednolite zasady kontroli na granicach zewnętrznych, a także wymienia tak zwane „środki wyrównawcze” - mają one na celu wyrównanie powstałego w ten sposób „deficytu bezpieczeństwa”. Do środków tych zalicza się między innymi ujednolicenie standardów kontroli na granicach zewnętrznych (również wymogów wizowych oraz postępowania wobec cudzoziemców), współpraca pomiędzy narodowymi służbami policyjnymi, a także współpraca sądowa i administracyjna, jednolita polityka wobec handlu narkotykami i innymi środkami odurzającymi oraz stworzenie elektronicznego Systemu Informacji Schengen (SIS – zapewnia on dostęp do danych, które umożliwiają identyfikację konkretnych osób i rzeczy).
Konwencja Wykonawcza weszła w 1995 roku, w związku z czym zniesiono całkowicie kontrolę na granicach. Włączono ją również do systemu prawnego Unii Europejskiej – na podstawie Traktatu Amsterdamskiego z 1997 roku. Traktat ten uregulował, że cały dorobek Schengen będzie częścią integralną wspólnotowego porządku prawnego. Na ten dorobek składają się (poza Układem i Konwencją Wykonawczą): Protokoły Akcesyjne i Porozumienia do Układu z 1985 roku, Porozumienie Wykonawcze z 1990 roku (zawarte z Włochami, Hiszpanią, Portugalią, Grecją, Austrią, Danią, Szwecją i Finlandią), decyzje i oświadczenia ustanowione przez Komitet wykonawczy (powołany na podstawie postanowień Porozumienia Wykonawczego), a także akty stanowione przez organy, które na podstawie upoważnienia Komitetu wykonawczego mają kompetencje decyzyjne do wdrażania Porozumienia Wykonawczego.
Do Układu należą obecnie 22 państwa Unii Europejskiej. Układ jest otwarty dla wszystkich członków Unii, a przyjęcie przepisów, jakie wynikają z Układu, jest obecnie jednym z wymogów, które muszą spełnić państwa ubiegające się o członkostwo w Unii Europejskiej. Z powyższego faktu wynika, że swoboda przepływu osób wewnątrz tak zwanej Strefy Schengen dotyczy nie tylko obywateli państw – sygnatariuszy, ale wszystkich osób (wszystkich narodowości i dowolnego obywatelstwa), przekraczających granice wewnętrzne terenu objętego porozumieniem. Oznacza to niekontrolowany, swobodny przepływ osób, obejmujący niemal całą Europę.
Polska zobowiązała się do stosowania dorobku prawnego Schengen, przystępując w 2004 roku do Unii Europejskiej. Do Strefy Schengen Polska weszła 21 grudnia 2007 roku. Od tego dnia istnieje zatem pełna swoboda przemieszczania się po terytoriach wszystkich państw należących do tej strefy. Dla Polski oznacza to przede wszystkim zniesienie kontroli paszportowych, które są za to bardziej szczegółowe na granicy zewnętrznej. Wejście do Strefy Schengen ułatwia Straży Granicznej i Policji ściganie przestępców dzięki europejskiemu nakazowi aresztowania, którego procedura jest bardziej uproszczona od ekstradycji. Ponadto powyższe organy mają dostęp do komputerowej bazy SIS 2, zawierającej informacje o osobach niepożądanych na terenie strefy. Granice można przekraczać niemal w dowolnym miejscu (ograniczenia występują na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody) i o dowolnej porze. Jednocześnie osoby przemieszczające się mogą być jednak kontrolowane przez służby graniczne albo policję innych państw. Funkcjonariusze ci mogą żądać od takich osób okazania paszportu lub dowodu osobistego nowego typu (dotyczy to również dzieci), a także przeprowadzić kontrolę samochodu (limity związane z przewozem alkoholu czy papierosów nie uległy zmianie). Za brak wymaganego dokumentu funkcjonariusz może nałożyć grzywnę.